Okiem trenera (5): Talent - identyfikacja, selekcja, rozwój, dylematy
W swoim kolejnym felietonie, Jerzy Ciepliński przedstawił jak należy postępować z utalentowaną młodzieżą, która dopiero wchodzi do drużyny.
Mając już odpowiednio dużą liczbę potencjalnych młodych zawodników, należy przejść do kolejnego etapu, tj. selekcji. Powszechnie wiadomo, że w różnych dyscyplinach ludzie o odmiennych przymiotach osiągają wyniki na najwyższym poziomie. Znaczna rozbieżność opinii ekspertów i praktyków panuje w temacie identyfikacji talentu sportowego przeprowadzanego za pomocą metod naukowych. Rodzą się bowiem wątpliwości o celowość, możliwość, a nawet konieczność takich postępowań. Odniesieniem, do którego zmierzamy jest tzw. "model mistrza", ale błędne jego traktowanie jako sztywnego wzorca często nie nadąża za rozwojem charakteru i sposobu walki w grach zespołowych. Dostępne i stosowane sprawdziany pomagają w rozpoznawaniu talentu, ale nie gwarantują pewności wyboru. Fundamentem trafnego wyboru z całą pewnością są uwarunkowania genetyczne oraz środowiskowe pozostające ze sobą w szeroko rozumianych interakcjach. Jeżeli uznalibyśmy bazę motoryczną za podstawę, to należałoby umiejętnie wprowadzać wczesną specjalizację pod kątem określonej dyscypliny. Jednak psychofizyczne ukształtowanie zawodnika jest zróżnicowane w stosunku do dzieci wcześniej dojrzewających, osiągających sukcesy w młodym wieku i tych normalnie rozwijających się. Może się więc okazać, że w niektórych przypadkach stosowanie metod naukowych nie będzie miało więc żadnego skutku.
Warto zaznaczyć, że tylko wielokierunkowe postępowanie kompetentnych osób biorących udział w naborach może prowadzić do trafnych decyzji. Takie kompleksowe podejście, wsparte wielostopniowym systemem selekcji, prowadziłoby do sukcesów i minimalizacji strat. Może się to wydawać bezduszne, jednak na pewnych etapach rozwoju sportowego powinno się odrzucać część zawodników. Być może ich zdolności i możliwości byłyby lepiej wykorzystywane w innych dyscyplinach, w zawodzie trenera lub w dziedzinach niezwiązanych ze sportem. Od doświadczenia i mądrości trenera zależy jednak sposób dokonania selekcji i przekazania takiej wiadomości swoim podopiecznym. Nakierowując ich wystarczająco wcześnie na inną ścieżkę rozwoju, trener może znacząco pomóc swoim zawodnikom. Tym niemniej jest to temat często bolesny, a niewłaściwa decyzja trenera w dużym stopniu może zaważyć na przyszłych losach tych młodych ludzi.
Ze wspomnianym wcześniej dylematem trenerskim łączy się kolejne pytanie: czy podstawowym celem działalności trenerskiej jest wychowanie dziesiątków "mistrzów" w kategoriach młodzieżowych czy jednego mistrza olimpijskiego? Odpowiedzi może być tyle, ilu jest trenerów. Dla niektórych powodem do największej satysfakcji jest wychowanie pokoleń dobrych zawodników, z których w następnym okresie część odniesie pewne sukcesy, a inni nie poświęcą się sportowi. Dla innych najważniejsze jest zdobycie wielu laurów w kategoriach młodzieżowych, czasem niestety ze szkodą dla prawidłowego rozwoju młodych talentów. Z kolei niektórzy trenerzy, dostrzegając sportową perłę, starają się przeprowadzić karierę swojego zawodnika długofalowo. Może się to okazać poczynaniem ryzykownym, ponieważ podopieczny, który wcześnie nie osiąga dużych sukcesów może się zniechęcić i zrezygnować. Poza tym skupienie się na tak odległych celach może być porównywane do wróżenia z czarodziejskiej kuli. Są to jednak pytania wyjątkowo istotne, ponieważ dotyczą bezpośredniego kształtowania karier i rozwoju młodych zawodników.
Następnym elementem, istotnym zwłaszcza w pierwszych latach kariery młodych sportowców, są trójstronne relacje: zawodnik- rodzice- trener. Z mojego doświadczenia wiem, że umiejętność współpracy trenera z rodzicami jest kluczowa. Może to potwierdzić niejeden młody nauczyciel, którego przerosły ciągłe spory i pretensje ze strony opiekunów dzieci. Wielokrotnie mogłem obserwować, jak toksyczne relacje między rodzicami i młodymi zawodnikami potrafią negatywnie wpływać na ich rozwój psychiczny i sportowy. Zbyt wielka presja na wyniki, postępy, rekordy czy czas przebywania na boisku zniszczyły wiele talentów. Oczywiście nie można demonizować wpływu rodziców, wielu z nich stanowi bowiem ogromne wparcie zarówno dla trenerów, jak i dzieci. Jednak takt, doświadczenie i umiejętność zarządzania ludźmi przez trenera są niezwykle istotne.
Ważna jest również konsekwencja w monitorowaniu wybranych obiecujących sportowców. Aby określić potencjał i postępy młodych zawodników, konieczne jest systematyczne badanie ich rozwoju biologicznego, poziomu motorycznego, adaptacji psychologicznych oraz predyspozycji związanych z charakterem gier zespołowych.
Przy ocenie charakterystyki biologicznej powinno się brać pod uwagę elementy takie jak: ogólny stan zdrowotny, wiek biologiczny, wysokość ciała, masa ciała, rozpiętość ramion czy szerokość dłoni. Szczegółowe badania lekarskie prowadzone pod kątem wykrycia wszelkiego rodzaju wad w zakresie zdrowotnym (układ krążenia, aparat ruchu, przebyte choroby), zabezpieczają dziecko przed dodatkowymi konsekwencjami wynikającymi z obciążeń treningowych. Określenie rozwoju biologicznego stanowi podstawę zróżnicowanego stosowania środków i wymagań treningowych oraz podejmowania zindywidualizowanych zajęć treningowych. Piłka ręczna to dyscyplina sportowa, w której z coraz większym powodzeniem realizują się zawodnicy o przeciętnym wzroście oraz ci wysocy. Zmieniające się przepisy gry i rozwój myśli taktycznej umożliwiają skuteczny udział w rywalizacji sportowej zawodnikom o zróżnicowanych warunkach fizycznych. Parametry dotyczące rozpiętości ramion i szerokości dłoni istotnie ułatwiają operowanie piłką w skomplikowanych zadaniach techniczno-taktycznych.
Jeśli chodzi o poziom motoryczności, to należałoby się skupić na: koordynacji ruchowej, szybkości, sile, wytrzymałości. Poziom wymienionych cech motorycznych pozwala, moim zdaniem, określić wymagany potencjał sprawności ogólnej w piłce ręcznej. Badania nad koordynacją ruchową dzieci pozwoliły określić jej podstawowe czynniki. Są to orientacja przestrzenna, czucie mięśniowe, reakcja, rytm i równowaga. Naturalny przebieg rozwoju motorycznego w zakresie szybkości i siły wyznaczają uwarunkowania ontogenetyczne, a tempo ich rozwoju zależy od wieku i płci. O możliwościach rozwoju wytrzymałości decyduje poziom wydolności aerobowej, tj. wielkość maksymalnego zużycia tlenu i zdolność jego wykorzystania. Według współczesnej wiedzy najlepszym okresem rozwoju wytrzymałości jest wiek dziecięcy.
W przypadku charakterystyki psychologicznej istotnymi elementami są: kontrola emocji, umiejętność koncentracji, motywacja czy analityczność. Stosowanymi metodami pozwalającymi określić wymienione czynniki są specjalistyczne testy psychologiczne, prowadzone wywiady, oraz wnioski wynikające z codziennej obserwacji.
Z kolei przy ocenie predyspozycji związanych z charakterem gier zespołowych powinno się brać pod uwagę: inteligencję taktyczną, umiejętności techniczne czy umiejętności taktyczne. Nie są to oczywiście łatwo mierzalne elementy, w związku z czym trener powinien starać się oceniać swoich zawodników w sposób jak najbardziej obiektywny.
Wymienione wcześniej kwestie istotne przy pracy z zawodnikami utalentowanymi nie stanowią, rzecz jasna, listy zamkniętej. Dają one jednak pewien obraz tego, jak bardzo kompleksowym zadaniem jest prowadzenie obiecujących sportowców i w jak wielu momentach może się ono nie powieść.
