Jednak nie każdy w naszym kraju jest fanem i znawcą speedway'a. Co roku na żużlowych obiektach oprócz zaprawionych w bojach wyjadaczy, można zobaczyć także nowe twarze. A to chłopak zaprosi koleżankę na żużlową randkę, z której ona wróci z wypiekami na twarzy wywołanymi nie tylko miło spędzonym czasem, ale również, a może przede wszystkim pierwszym zetknięciem z całą otoczką żużlowego szaleństwa. Innym razem to ojciec postanowi po raz pierwszy pokazać swemu dziecku piękno sportowej, męskiej rywalizacji.Tutaj wszystko się zaczyna. Mały szkrab z czasem staje się wiernym kibicem i przeważnie powiela schemat stadionowej inicjacji. Przyjeżdżając na studia do żużlowego miasta nie sposób nie zajrzeć, choćby z ciekawości i oczywiście za namową znajomych na stadion, z którego zazwyczaj w niedzielne popołudnia wydobywa się charakterystyczny odgłos motocykli i który skupia przez dwie, trzy godziny kilka tysięcy mieszkańców i okolicznych fanów tego sportu. Niniejszy tekst jest przeznaczony dla każdego, z małym wskazaniem na tych, którzy "czarnym sportem" zaczynają dopiero przesiąkać i chcieliby poznać najważniejsze elementy układanki zwanej "żużel".
Na początek kilka słów o tym, dlaczego żużlel zwany z angielskiego speedway'em w kraju nad Wisłą nosi przydomek "czarnego sportu". Otóż to popularne określenie wywodzi się z czasów kiedy na torach stosowano jedynie czarne nawierzchnie żużlowe. Obecnie w ich miejsce stosowane są specjalne mieszanki granitu lub sjenitu.
Różne oblicza
Istnieje kilka odmian dyscypliny określanej wspólnym mianem "żużel". Najstarszą i najpopularniejszą z odmian jest tzw. żużel klasyczny, który rozgrywany jest na torach o długości od 260 do 425 metrów o sypkiej nawierzchni. W żużlu klasycznym zawodnicy ścigają się zazwyczaj przez cztery okrążenia, a w każdym wyścigu startuje zwykle czterech zawodników. Zawodnik, który zwycięży w wyścigu otrzymuje 3 punkty. Drugi na mecie 2 punkty, trzeci honorowany jest 1 oczkiem, a przy nazwisku jeźdźca, który jako czwarty ujrzy przed swoimi oczami czarno-białą szachownicę widnieje 0. Mecz ligowy w Polsce składa się z 15 wyścigów, w których startuje po dwóch żużlowców każdej drużyny. Turnieje indywidualne liczą zazwyczaj 20 żużlowych biegów. Zawody Grand Prix, wyłaniające najlepszego żużlowca globu składają się, oprócz 20 wyścigów fazy zasadniczej, dodatkowo z 2 półfinałów oraz finału, w którym zdobyte punkty liczą się podwójnie. Żużel klasyczny cieszy się największą popularnością w Polsce, Szwecji oraz Wielkiej Brytanii. W Niemczech, Belgii i Holandii popularniejszy jest żużel na długich, trawiastych torach (ponad 425 metrów). Tory krótkie (do 260 metrów) nazywane są mini-torami i służą zazwyczaj do szkolenia młodych zawodników. Na mini-torach korzysta się z mniejszych pojemności silników, z reguły 80 cm3. W części krajów byłego ZSRR dużą popularnością cieszy się żużel na lodzie, zwany też ice-speedway. Jako ciekawostkę można dodać, że sport żużlowy w Polsce cieszy się znaczną popularnością. Pod względem średniej ilości kibiców na jednym meczu żużel wyprzedza rozgrywki polskiej Ekstraklasy w piłce nożnej.
Żużlowiec, czyli postać na torze
Zawodnicy, zwani żużlowcami w klasycznej odmianie żużla rywalizują na dystansie czterech okrążeń, ruszając ze startu wspólnego i pokonując tor w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, czyli w lewo. Do wyścigów żużlowych wykorzystywane są specjalne motocykle, które nie posiadają skrzyni biegów i hamulców, są konstrukcyjnie przystosowane jedynie do jazdy w lewo oraz pokonywania łuków ślizgiem kontrolowanym. Paliwem napędzającym motocykl żużlowy jest alkohol metylowy - metanol. Motocykl żużlowy spala około 100 litrów metanolu na 100 kilometrów, a jego bak ma pojemność 6 litrów. Maksymalne prędkości osiągane na takim motocyklu przekraczają 100 km/h, zaś przyspieszenie od 0-100 km/h trwa około 3 sekundy. Minimalna waga motocykla to 77 kilogramów. Najważniejszą częścią motocykla jest jego silnik. Obecnie jedynie dwie firmy na świecie produkują silniki żużlowe: czeska Jawa oraz włoski GM (od inicjałów konstruktora Włocha Giuseppe Marzotto). Silnik żużlowy ma pojemność do 500 cm3, posiada tylko jeden cylinder, gaźnik, świecę zapłonową i nie więcej niż cztery zawory. w latach 50-tych ubiegłego wieku Tadeusz Fedko i Romuald Iżewski, członkowie rzeszowskiego klubu "Stal" skonstruowali jedyny jak razie polski motocykl żużlowy o nazwie FIS (Fedko-Iżewski-Stal), jednak nie przetrwał on próby czasu. Cena dobrej jakości żużlowej maszyny wynosi obecnie około 50.000 złotych. Na jednym motorze przy dużej dozie szczęścia można przejechać nawet cały sezon, który trwa zazwyczaj od kwietnia do listopada. Przy pechu silnik jest do wyrzucenia czasami już po jednych zawodach. Zawodnicy startujący w zawodach żużlowych wyposażeni są w specjalny kombinezon wykonany z kevlaru, który zastąpił dawniej używane kombinezony skórzane. Na lewym bucie żużlowcy posiadają specjalną metalową nakładkę, zwaną łyżwą, która wspomaga pokonywanie łuków toru w tzw. ślizgu kontrolowanym. Obowiązkowym wyposażeniem zawodnika jest także kask z goglami.
A zaczęło się to tak
Początki sportu żużlowego sięgają pierwszych lat XX wieku. Ścigano się wówczas na nieregularnych motocyklach drogowych, zazwyczaj na nawierzchniach trawiastych, torach przeznaczonych do wyścigów chartów lub kolarskich. Za wynalazcę żużla uważa się oficjalnie Nowozelandczyka Johna Hoskinsa, który w 1922 roku w australijskim mieście Brisbane zorganizował wyścigi motocyklowe na niewielkim, zamkniętym obszarze. W 1926 roku Hoskins wyjechał do Anglii i tam zaczął propagować nowy rodzaj sportu, który szybko zyskał popularność wśród mieszkańców Wielkiej Brytanii otrzymując nazwę "dirt track". Pierwsze oficjalne zawody, rozegrane na nawierzchni żużlowej, na terenie Anglii, odbyły się 19 lutego 1928 roku na torze Old High Beach w Epping Forest i spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem 30-tysięcznej widowni. Rok później zainaugurowano rozgrywki pierwszej na świecie regularnej ligi żużlowej, znanej dzisiaj jako British Elite League.
Mistrzostwa z gwiazdą w tle
Popularność żużla na terenie Wielkiej Brytanii skłoniła londyńską gazetę „The Star” do wysunięcia propozycji organizowanie mistrzostw świata w tej dyscyplinie sportu, gdyż w tym okresie ścigano się już nie tylko na Wyspach, ale także w USA, Australii i Nowej Zelandii. Po siedmiu latach rozgrywania dwóch finałów: dla zawodników angielskich i zamorskich przez redakcję „The Star”, w 1936 roku Międzynarodowa Federacja Motocyklowa (FIM) zdecydowała się firmować mistrzostwa. Pierwszym mistrzem świata został Australijczyk Lionel Van Praag. Najbardziej utytułowanym zawodnikami w historii IMŚ są Nowozelandczyk Ivan Mauger i Szwed Tony Rickardsson, którzy sześciokrotnie wygrywali zawody o tytuł najlepszego żużlowca świata. Polska może poszczycić się dwoma zawodnikami, którzy zyskali miano najlepszego jeźdźca globu. Pierwszy złoty medal dla Polski wywalczył w tych zawodach w 1973 roku Jerzy Szczakiel. Po latach zmagań z rywalami i samym sobą w 2010 roku dokonał tego także Tomasz Gollob, będąc najlepszym w cyklu Grand Prix, który w 1995 roku zastąpił jednodniowe finały IMŚ. Gollob, oprócz złotego krążka posiada jeszcze sześć innych indywidualnych medali (dwa srebrne i cztery brązowe). W latach trzydziestych XX wieku żużel uprawiany był w kilku krajach Europy, szczególnie dużą popularnością cieszył się w Niemczach, Danii, Czechosłowacji i Jugosławii. W Szwecji speedway zaczęto uprawiać dopiero po pierwszych indywidualnych mistrzostwach świata. Nad Wisłą po brudnym torze
Polska członkiem FIM została w 1927 roku. Relacja wysłannika "Przeglądu Sportowego" Witolda Hulanickiego z Londynu o zawodach "dirt tracku" zatytułowana "Po brudnym torze – nowa sensacja na Wembley", mimo że była negatywna w swoim przesłaniu, przyczyniła się do budowy pierwszego w Polsce toru żużlowego przez Śląski Klub Motorowy. 12 października 1930 roku nastąpiło otwarcie toru w Mysłowicach i tego dnia odbyły się pierwsze oficjalne zawody. Datę tę uważa się za narodziny sportu żużlowego w Polsce. Do końca lat 40-tych w naszym kraju obowiązywał podział na klasy w zależności od pojemności silnika, w których rozgrywano zawody o randze mistrzowskiej. Regularna liga żużlowa została zorganizowana w Polsce, bez podziału na klasy, od roku 1948. Wtedy też zaczęły się pojawiać w Polsce motocykle przystosowane specjalnie do startów na nawierzchniach żużlowych. Pierwszym drużynowym mistrzem Polski został PKM Warszawa. W 1949 roku rozegrano pierwsze Indywidualne Mistrzostwa Polski bez podziału na klasy, w których zwyciężył Alfred Smoczyk z LKM Leszno.
Za rozgrywki żużlowe w Polsce odpowiada Główna Komisja Sportu żużlowego (GKSŻ), która jest wydzieloną jednostką Polskiego Związku Motorowego. Rozgrywki rozgrywane są w trzech ligach: Ekstralidze, I lidze i II lidze. Rozgrywki polskiej Ekstraligi są uważane za jedne z trzech najsilniejszych pod względem sportowym, obok ligi szwedzkiej oraz brytyjskiej, a także za najsilniejsze finansowo. Najbardziej utytułowanym klubem w historii polskich ligi żużlowych jest Unia Leszno, która 14-krotnie zdobywała tytuł Drużynowych Mistrzów Polski. Decyzją GKSŻ mistrzostwo zdobyte przez reprezentantów leszczyńskich "Byków" w 1984 roku zostało im odebrane. Najbardziej utytułowanym zawodnikiem w historii polskiego speedway'a jest Tomasz Gollob, który na swoim koncie posiada 16 medali Indywidualnych Mistrzostw Polski, w tym 8 złotych.
Żużel jest inny
W ligach żużlowych nie stosuje się zasady o przynależności zawodnika tylko do jednego klubu, powszechnym zwyczajem jest występowanie żużlowców w barwach zespołów z kilku lig jednocześnie. Rozgrywki w formie bezpośrednich meczów prowadzone są w ligach: brytyjskiej, duńskiej, niemieckiej, polskiej, rosyjskiej i szwedzkiej. W kilkunastu krajach, takich jak: Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Francja, Holandia, Kanada, Malezja, Nowa Zelandia, Rumunia, Słowenia i USA także organizuje się zawody żużlowe. W roku 2002 runda cyklu Grand Prix po raz pierwszy odbyła się poza Europą, a jej gospodarzem było australijskie Sydney. Dziesięć lat później nowozelandzkie Auckland także gościło najlepszych żużlowców świata. Większość federacji i lig wymaga od zawodników posiadania licencji żużlowej. W Polsce wydawane są one przez PZM osobom, które po kilkunastomiesięcznym szkoleniu zaliczą egzamin teoretyczny i praktyczny na torze żużlowym. Sport żużlowy jest sportem prawie wyłącznie męskim, jedynie kilka kobiet na świecie posiada licencje żużlowe.
Żużel ze względu na bliski kontakt zawodników na torze naraża ich na niebezpieczeństwa w razie zderzeń i upadków. Niewielki procent upadków i kolizji niesie za sobą poważne skutki, aczkolwiek w historii polskiego sportu żużlowego odnotowano do tej pory prawie czterdzieści śmiertelnych wypadków na torze. Od kilku lat za neutralizację zetknięć zawodników z żużlowym ogrodzeniem odpowiedzialne są pneumatyczne bandy.
Myślę, że starczy tej teorii. Teraz pora na praktykę, więc na żużlowe obiekty marsz.
Damian Woźniak
Zgłoś błąd w treści
na Instagramie 
na Facebooku 
